Looper: Bay kendi-kendimin-dedesiyim’den, geçmişi değiştirmeme dersleri

 
Looper, bilimkurgu/aksiyon ve daha önemlisi zamanda yolculuk alt bilimkurgu türüne ait bir 2012 Hollywood yapımı. Film, bu alt türe ait filmlerin, toplam bilimkurgu filmleri arasında kapladığı görece dar alan ve zamanda yolculuk öğelerinin iddialı kullanımı ile dikkat çeken filmler arasında sayılabilir. Özellikle zamanda yolculuk olasılığı, zamanda yolculuğun insanlık üzerindeki etkileri gibi konular ilginizi çekiyorsa, mutlaka izlemeniz, hatta büyük ihtimalle de zaten izlemiş olduğunuz bir film.

Fig.1. Levitt’in makyajına bakarak gerçekten Willis’in gençliği olduğunu ve geleceğe gelerek rolü aldığını görebiliyoruz (görsel: IMDB)

Looper ayrıca, kurgulanışı ile, sıradan bir aksiyon filminden çok öteye giderek, zamanda yolculuk temasının altında da ezilmemiş; “bir gün zaman makinası icat edilse ne olurdu” olarak özetlenemeyecek zenginlikte bir film. Film, zamanda yolculuğu bir motif olarak işlerken, aslında hayatta yaptığımız tercihlerin, nasıl bizi tanımlarken aynı zamanda dönüp dolaşıp karşımıza çıkacağı, geleceğimizi (veya geçmişimizi) değiştirmenin yolunun, kendi özümüzü değiştirmeye çalışmadan, parçası olduğumuz dünyayı yeniden ürettiğimiz ölçüde mümkün olmayacağını tartışıyor.
 
Aldığı övgüleri tümüyle hak ediyor olmasına rağmen, bu filmin sarsılmaz bir iç tutarlılığı var anlamına gelmiyor. Özellikle film evrenindeki zamanda yolculuk motifi, bazı keyfi kabuller ile çalışır gibi gösterilebilir ise de, aslında film içerisinde bir iç tutarlılığa sahip değil; bu da filmin değerini azaltmamak ile beraber, izleyiciler tarafından fark edilmemesi mümkün de değil.
 
Her zamankinin aksine, yazının geri kalan kısmını okumadan evvel, filmi mutlaka izlemenizi tavsiye ederim. Ama burada olduğunuza göre, büyük ihtimalle filmi birden fazla defa izlediniz ve hatta filmin zaman çizgilerine dair bir diyagramınız bile var. Ama izlememek konusunda ısrarlıysanız, güzel bir film izlerim diye ödünüz patlıyorsa, “izlemeye vaktim yok ama ortamlarda izlemiş gibi artistlik yapmak istiyorum” diyorsanız, aşağıda tartışma için gerekli bir özet de mevcut. O halde devam edebiliriz.

 

 

—SPOILER—

 

 

Öncelikle, filmi 2012 yılında ilk kez izlediğimde, tamamen zamanda yolculuk yönüne odaklandığımı söylemek isterim. Zamanda yolculuk filmleri, hastası olmayanların sandığı kadar fazla değil ve vizyona giren her film meraklısı için altın değerinde. Elbette filmin iç tutarsızlığı, ilk izlenimde oldukça büyük bir hayal kırıklığı yarattı; o kadar ki, filmin kendi içerisinde “bu filmi zamanda yolculuk için izlemeyin; sakın ola filmden çıkıp diyagramlar çizmeye başlamayın” dediği sahneyi adeta görmedim bile diyebilirim:

– Gözlerinin içine bakmak çok zor. Çok tuhaf.
– Suratın ters görünüyor.
– Evet.
– O zaman ne olacağını biliyor musun? Bunu zaten yaşadın mı, ben olarak?
– Zamanda yolculuk haltını konuşmak istemiyorum. Çünkü bunu konuşmaya başlarsak, bütün günü pipetlerle diyagramlar yaparak geçiririz. Önemli olan bu değil.
– Kendime zarar verirsem, senin bedenin de değişiyor. Yaptığım şeyler, hatıralarını da değiştiriyor mu?
– ÖNEMLİ DEĞİL!

Fakat, kafasında saç kalmamış bir herif suratımıza bağırıyor diye onu ciddiye almak zorunda değiliz. Almayacağız da; düşünmeye devam ederek, neyin önemli neyin önemsiz olduğuna kendimiz karar verelim.
Film, bugünden gelecekte, ancak zaman makinasının icat edilmesinden önceki bir tarihte başlıyor. Zaman makinasının, gelecekte icat edildiği anda yasa dışı ilan edildiğini, en güçlü yasadışı örgütler tarafından, o da, gelecekteki gelişmiş takip mekanizmaları neredeyse imkansız olan “cesetlerden kurtulma” amacıyla kullanıldığını öğreniyoruz. Fikir basit, birini öldürmek istiyorsan, kaçır, bağla, geçmişe yolla, geçmişte seni bekleyen tetikçi, burada Looper, kim olduğunu bilmediği kişiyi, karşında belirir belirmez öldürüp, bedeninden kurtulsun.

Fig.2. Oysa hepimiz biliyoruz ki, bir cesetten kurtulmak için hidroflorik asit yeterli

Burada belirtmekte fayda var, “Loop” kelimesi “döngü” anlamına geliyor. “looper” da “döngücü”, “döngü yapan kişi” olmuş oluyor. İnsanın, kendi ölüm şekli ile adlandırılması ağır bir his olsa gerek. Buna birazdan geleceğiz.
Looper’lar, ödemelerini öldürdükleri adamların sırtına bağlanmış haldeki gümüş külçeleri halinde alıyorlar. Fakat eğer bir gün, öldürdükleri adamın sırtına bağlı halde, gümüş değil de altın külçeleri bulurlarsa, bu öldürdükleri kişinin gelecekteki kendi halleri olduğunu anlıyorlar. Buna, “döngüyü kapatmak” deniyor. Artık zaman çizgisi kapanmış ve emekli olmuş olan looper’ın önünde 30 yıl kalmış oluyor. 30 yılın sonunda bazı karanlık adamlar emekli looper’ı kaçırarak, 30 yıl geriye gönderiyor ve looper kendi karşısına bu defa av olarak çıkıp, döngünün kapandığı anı bu kez tersten yaşıyor.

Fig.3. Sıradan bir Looper’ın yaşam beklentisi

Looper dünyasında ayrıca telekinetik yeteneği olan kişiler de mevcut. Bunlar toplan nüfusun %10’unu oluşturuyor, ancak telekinetik olarak yapabildikleri aşağı yukarı havada bozuk para çevirmekten ibaret.

Fig.4. Yalnızca 6000 dolara, yazı tura atmak için zihin gücünüzü kullanabilirsiniz

Film bu bilgileri özetledikten sonra, ortaya çıkması kaçınılmaz olan, “peki, looper kendisini öldürmezse” sorusuna da açıklama getiriyor. Filmlerde yediği dayaklar ile meşhur, Paul Dano tarafından canlandırılan, kahramanımız olan Joe’nun da yakın arkadaşı Seth, gelecekten gelen yaşlı halini ağzı bağlı olmasına rağmen mırıldandığı bir melodiden tanıyor ve öldürmeye eli varmıyor. Böylece, döngüsünü kapatmamış oluyor ve hem kendisi hem de yaşlı hali, mafya tarafından aranmaya başlıyor.

Fig.5. Sean Bean’den daha kötü durumda olanlar da var

Eğer hırsınızı alamadıysanız, belki bu video yardımcı olur:

 
Burada, filmin zamanda yolculuk vizyon hakkında bir şeyler öğrenmeye başlıyoruz. Mafya, geleceği değiştireceği için, Seth’in genç halini öldürmek istemiyor. Ancak, yaşlı halini kendi istedikleri yere getirmek için, genç Seth’in koluna bir tehdit mesajı kazıyorlar. Mesaj, yaralar kapanmış bir halde, yaşlı Seth’in kolunda da beliriyor. Yani, filmin zaman görüşü, geçmişe müdahale ederek, geleceği eş zamanlı olarak değiştirmeye müsaade ediyor. Zamanda yapılan her değişikliği ayrı bir paralel evrene yol açtığı veya olayların, halihazırda gelecekten gelenlerin yaptıkları ile beraber yaşandığı, dolayısı ile geçmiş ve geleceğin değiştirilemediği, kapalı döngü bir zamanda yolculuk filmi ile karşı karşıya değiliz. Bu türü, bir çeşit açık döngü” olarak adlandırabiliriz. Gelecekten geçmişe dönüp, geçmişi değiştirerek, geleceğe de etkide bulunabiliyorlar. Filmin, ihtimaller arasından bunu seçmiş olmasının nedeni, karakterlere özgür irade vermek istemesi; zira zaten filmin birçok seviyede birden tartıştığı konu bu: Seçimlerimizde özgür müyüz? Gerekli iradeyi gösteren kişi, eylem ile fark yaratabilir mi?

Fig.6. Yeter artık bu çocuğu patakladığınız, yaşlı halini bari rahat bırakın

Ancak, filmin zamanda yolculuk vizyonu, neredeyse ortaya çıktığı anda çökmeye de başlıyor. Geleceği değiştirmemek için Seth’i öldürmekten kaçınan mafya, koluna kazıyarak başladıkları işkence seansına, pey der pey Seth’in tüm uzuvlarını keserek devam ediyor. Öyle ki, yaşlı Seth, mafyanın kapısına ayakları olmadığı için emekleyerek vardığında, kapıyı çalacak kolları bile yok. Kapı açılıyor ve yaşlı Seth vuruluyor.
 

Yüksek kalite kâbus yakıtı

 
Geleceğe müdahale etmek istemeyen bir grubun, iki kolu ve iki bacağı ile 30 yıllık bir ömür sürmüş bir insanın, tereddüt bile etmeden 3 cm’i aşan her uzvunu kesmiş olmasının tek açıklaması, belli sınırlar içerisinde geleceğin değişmesinde sakınca görmüyor olmaları olabilir. Bu açıklama filmi görünürde kurtarıyor, ancak, “geçmişteki eylemlerin, geleceğe etkilerinin keyfi olarak seçilmesi” pahasına. Bir insan, kendi yaşadığı hayat sırasında etrafı ile sayısız etkileşime geçer, 30 yıl, binlerce insanın hayatında, etkileri zamanla büyüyerek, büyüdüğü ölçüde de uzun vadede tahmin edilmesi mümkün olmayan olaylara neden olabilir. Bir insanı doğrudan öldürmek ile, neredeyse ölüme eşdeğer bir hayata mahkûm etmek arasındaki “kabul edilemez” ve “kabul edilebilir” gibi iki ayrı uçta karşımıza çıkan farkın, izleyici olarak tatmin edici olmadığını söylemem gerekiyor.

Fig.7. “Bakın, bay ‘kendi-kendimin-dedesiyim’ geçmişi değiştirmeme dersi veriyor” (görsel: FARK)

Tabii, olaylara yapılacak küçük müdahalelerin, zamanla büyüyerek kasırgalara, felaketlere yol açabileceği gibi popüler anlatımları ile meşhur deterministik kaos fikirlerine, kelimesi kelimesine bağlı kalmak zorunda değiliz. Değişiklikler, dramatik sonuçlara neden olabileceği gibi, sönümlenebilir de. Gelecekteki mafya üyeleri arasındaki fizikçiler, bunları hesaplayabiliyor olabilir. Gerçekten, filmin kendisi de, ilerleyen noktalarda, zamandaki değişikliklerin deterministik kaos ile değil, artan veya azalan olasılıklar ile yorumlanması gerektiğinin ipuçlarını veriyor. Yine de buraya döneceğiz.

Fig.8. Kaos teorisine göre, dünyada yanlış giden her şeyin sorumlusu lanet giresi kelebekler (görsel: Wikimedia)

Yalnızca gerekli noktalara değinerek, filmin özetine devam edecek olursak, Joe, bir looper olarak hayatına devam ediyor. Gönderilenlerden kurtuluyor, gümüşlerini istifliyor. Ta ki bir gün, vurduğu adamın sırtında, gümüş yerine altın külçeleri bulana kadar. Bu noktada Joe emekli olmuş oluyor, biriktirdiği tüm metal külçeleri ile Shanghai’ye yerleşiyor. Bu arada, söylemem gerekiyor ki, filmin başında Fransa’ya gitmek isteyen ve Fransızca çalışan Joe, patronu Abe’in ısrarı üzerine Çin’e gidiyor: “Ben gelecekten geliyorum ve Çin’e gitmen gerektiğini söylüyorum.” Abe, Joe’yu geleceğinde belli bir noktaya yönlendirmek istiyor olabilir mi? Elbette olabilir, ancak bu noktaya kadar konuştuğumuz şekli ile, filmdeki sorun geleceğe ve geçmişe yanlış müdahale ediyor olması değil, keyfi şekilde müdahale etmesi. Önemli ve önemsiz atfettiği olaylar arasındaki farkı ortaya koymaması.

Fig.9. Örneğin Joe’nun geçirdiği estetik ameliyatların hiçbiri filmde gösterilmiyor

Aşağı yukarı, ilk on yılını, biriktirmiş olduğu parasını harcayarak, ikinci on yılını silahlı soygun gibi tetikçilik işleri yaparak, üçüncü on yılını ise, ilk kez bir bar kavgası sırasında gördüğü, gelecekteki Çinli eşi ile birlikte geçiriyor. Bu tanışma sahnesinde resmedilen tesadüfi durum, yukarıdaki eleştirilerin en önemli kaynaklarından birini oluşturuyor. Demek istiyorum ki, elbette, başka anlarda birbirlerini onlarca defa görmüş olabilirler; aynı apartmanda karşılıklı dairelerde yaşıyor olabilirler; bu Çinli kadın, Joe’nun torbacısının kız kardeşi olabilir, ancak buna benzer herhangi bir sahne, filmde mevcut değil, dolayısı ile varsayımda bulunmamızı gerektirecek bir durum da yok.

Fig.10. Günde 27 bar kavgasına karışan kişiler olarak pratikte zaten her dakika birliktelerdi

İlerleyen günlerde, Joe, eşinin büyük gayretleri sayesinde uyuşturucu bağımlılığından kurtuluyor; sade, huzurlu ve eşine minnettar olduğu bir hayat geçirmeye başlıyor. Ancak bir gün, 30 yılı dolduğunda, karanlık adamlar gelip artık yaşlı olan Joe’yu apar topar götürüyorlar; ayrıca bu sırada eşini de öldürüyorlar. Eşinin, kendi yüzünden ölümünü hazmedemeyen ve belki de, geçmişte tanık olduğu Seth vakasının da etkisiyle, yaşlı Joe teslim olmamaya, ve geçmişe dönerek, geçmişi değiştirerek, eşinin kurtulacağı bir zaman çizgisi yaratmaya karar veriyor.

Fig.11. Looper filminin tohumları, 2000’lerin başında yayımlanan Black Books’a kadar uzanıyor (görsel: Pinterest)

Planı şu şekilde: Looper’ların döngülerini kapatmaya zorlayan, gelecekte ikamet eden, yarı efsanevi mafya babası Rainmaker’ın çocukluk halini ortadan kaldırmak ve böylece, looper’ları, döngülerini kapatmaya zorlanmaktan kurtarmak. Rainmaker’ın kimliği hakkında gelecekte bir arkadaşının yaptığı araştırma sayesinde, elinde üç adres bulunuyor. Bu çocuklardan biri öldüğünde, eğer o çocuk Rainmaker ise, yaşlı Joe Rainmaker’ın adamları tarafından geçmişe gönderilmemiş olacağından, eşi ile geri kalan yıllarını huzur içerisinde geçirebileceğini umuyor.

Fig.12. Ama taradığı insanlar sorun değil, geçmişteki bu kısımlar değişmese de olur

Fakat döngüsü elinden kaçtığı için, genç Joe da, Seth’in başına gelenlerin kendi başına gelmesinin önüne geçebilmek için, yaşlı Joe’yu kendisi yakalayarak emekliliğini kazanmayı planlıyor. Aynı kişinin yaşlı ve genç hali karşı karşıya. Genç olanın yaşam enerjisi mi, yoksa yaşlı olanın hayat tecrübesi mi galip gelecek? Bu şekliyle, hikâye biraz tanıdık sanki?

Fig.13. Havuzdaki yansıma adlı hikâyeden de biliyoruz ki, her insan kendi gençliğinden tiksiniyor (görsel: Goodreads)

Böylece yaşlı Joe, birer birer Rainmaker olma ihtimali olan sebil sübyanın kafasına sıkarken, genç Joe da, üç çocuktan, adresine ulaşabildiği bir çiftlikte yaşayan Sara ile oğlu Cid’in evine giderek yaşlı Joe’yu beklemeye başlıyor. Burada, Abe’in adamlarından biri izini bulan bir tanesiyle aralarında geçen konuşmadan, emeklilik hayatı yaşamasının mümkün olmayacağını, mafyanın, her iki Joe’nun da ocağına incir ağacı dikmekte kararlı olduğunu öğreniyor.

Fig.14. Mafya liderinin Jijek olması da filmin felsefi altyapısının ne kadar güçlü olduğunu gösteriyor

Genç Joe’nun, Sara ve Cid ile yaşadıkları, yaşlı Joe’ya da anıları olarak yansıyor. Dahası bu anılar o kadar güçlü ki, yaşlı Joe’nun Çinli eşi ile olan anılarının yerini, Sara ile olan anılar almaya başlıyor ama kendini biraz zorlayarak, eski anılarını da tutmayı başarıyor. Oysa genç Joe açısından baktığımızda yalnızca kendi kendisini öldürmemiş olması nedeniyle peşine takılan onlarca mafya üyesi, yaşlı Joe’nun peşine taktığı onlarca polis memurunun Joe’nun geleceği üzerinde hiçbir etkisi olmayacağını varsaymaya zorlanıyoruz. Elbette yaşlı Joe’nun, geçmişteki tüm mafyayı temizlemesi ve Rainmaker’ı (veya muadilini) öğrenen tek kişinin kan bulutuna dönüşmesi, yaşlı Joe’nun, genç Joe’ya ait gümüş külçelerini dahi toplayıp getirmesi, geleceğe ait bağları başka bir şekilde yeniden kurmaya dayanan önemli adımlar dahi olsa, bar kavgası kadar tesadüfi bir durumu kurmak için yeterli olması inandırıcılığını hızla yitiriyor.

İşte, bu nokta da, filmin, geçmişteki değişimlerin, geleceği etkileri hakkında kullandığı keyfi önem seviyeleri içindeki üçüncü ve son noktayı oluşturuyor.

Özetlemek gerekirse:

A. Mafya, döngüsünden kaçmış gelecekteki looper’a etki etmek için, geçmişteki looper’lara, kalıcı fiziksel zarar vermekten çekinmiyor.

B. Mafya, kaçmış gelecekteki looper’a etki etmek için, geleceğe olacak etkisi nedeniyle, döngüsünden geçmiş looper’ı öldürmek istemiyor.

C. Gelecekteki Joe, bir rastgele bir bar kavgası sırasında eşiyle tesadüfen karşılaştığı/tanıştığı olayı korumaya çalışıyor.

D. Genç Joe’nun hayatında değişen bir günün dahi etkisi, yaşlı Joe’nun karşılaşma olayına ciddi derecede etki edecek kadar güçlü olabiliyor.

E. Elleri, ayakları, burnu ve kim bilir nereleri kesilmiş olan bir kişinin, bunların hepsi yerinde olan bir kişiye göre, 30 yıllık süre içerisinde, yaşadıkları arasında 1 günün içereceğinden çok daha fazla fark olur (veya bu madde Joe örneğinde, kendisini öldürmemiş olmanın yaratacağı nedensellik dalgaları olarak da okunabilir)

Bunları mantıksal formüle yerleştirirsek, şöyle diyebiliriz: E, D’yi gerektirir. Ancak E ile C çelişir. İkisi aynı anda doğru olamaz; dahası A ile E de çelişir, bu ikisi de aynı anda doğru olamaz. (D ise E) ve A ve B ve C’de C ile A yerine ~E yerleştirirsek:

(D ⇒ E) ∧ A ∧ B ∧ C veya yeniden yazarsak
(D ⇒ E) ∧ ¬E ∧ B ∧ ¬E
(1 ⇒ 1) ∧ 0 ∧ 1 ∧ 0 sonuç olarak 0 verir,
(1 ⇒ 0) ∧ 1 ∧ 1 ∧ 1 sonuç olarak 0 verir.

∴Bu durumda, filmin “zamanda yolcuğun etkileri anlayışı” tutarsızdır.

Fig.15. Abe’in iki hobisi, sembolik mantığın görelilik fiziğine uygulanması ve parmak kırmak

Peki, bu çıkarım gerçekten filmin en azından zamanda yolculuk anlamında tutarsız olduğunu varsaymak için yeterli mi? Filmi kurtarmanın bir yolu yok mu? Eğer Abe’in sayısız döngülerden geçtiğini, aslında Abe ile Kid Blue’nun aynı kişi olduğunu, Cid’i laboratuvarda üretip, gerçek annesini öldürdükten sonra Sarah ile birlikte kalmasına izin vererek, diğer looper’ların yanlış yönlendirildiğini, yaşlı olan Joe’nun bir döngülerinden birinde peşinde olduğu çocukların hepsini öldürerek geleceğe geri döndüğünü fakat sonradan istemi dışında bir cinsiyet değişim ameliyatı geçirerek Suzie adını aldığını ve geçmişe dönerek Joe’dan hamile kaldığını, doğan çocuğun aslında Rainmaker olduğunu ve bu yüzden Joe’nun başarılı olamadığı zaman çizgilerinde Abe tarafından alınarak, geçmişte, Joe’nun annesine teslim edildiğini, fakat Joe’nun annesi onu terk edince de Joe’ya dönüştüğünü varsayarsak, film yine tutarlı olmuş oluyor.
 

Fig.16. Adadaki tüm erkekler kendi kendilerinin dedesi ve tüm kadınlar da Looper’daki Sarah idi. Bu çözüme maalesef kimse ulaşamadı (görsel: Lostpedia)

Ama cidden, film kendi kendini mi bitiriyor? Hayır, böyle söylemek çok ileri gitmek olurdu. Her şeye rağmen filmde iç tutarlılığı korumak için oldukça fazla çaba harcanmış. Aslına bakarsanız, örneğin Seth’in başına gelenlerin gerçekten zaman içerisinde sönümlendiğini varsayabiliriz. Ayrıca yaşlı Joe’nun tüm mafyayı temizlemesi ve genç Joe’ya altınları getirmesi, iki ayrı zaman çizgisindeki genç Joe’ları, farklar olmakla beraber, oldukça yaklaştırıyor. Genç Joe, yaşlı olanı dinleyerek kendi yoluna gitse, kendisini tekrar uyuşturucu alışkanlığı içerisinde bulacağını da varsaymak çok ileri gitmek olmaz (her ne kadar bu defa kurtulmuş da olsa). Sadece, yaşlı Joe ve eşinin bar kavgası gibi tuhaf bir ortamda birbirlerini görmüş olmaları konusunu da, mühendislik yaklaşımı ile ihmal edersek aslında arada pek fark kalmıyor denebilir. Belki de bu kadar eşmemek lazım. İrsî, babam da eşerdi; yapacak bir şey yok.
 
Bu açıklamada yeterli gelmediyse, üzülmeyin. Çünkü, ÖNEMLİ DEĞİL!
Zaten zaman yolculuğunu tartışmıyoruz. Annesi tarafından parasızlık yüzünden terk edilen ve kiralık katil olmak zorunda kalan bir adamın hikâyesi bu. Ömrü boyunca bencilliğini yanında taşıyıp, koşulsuz sevgiyi bulduğunda, ilk kez kendisi dışında biri için yaşarken kaybeden bir adamı izliyoruz. Kaybını düzeltmek için elinde eski halinden başka çözümü olmayan. Önemli değil, çünkü kendi çocuğunu terk eden, ancak pişman olup kendi hayatından vazgeçen bir anneyi izliyoruz. Hayat kadınlığı yapmak zorunda olmasına rağmen çocuğundan vazgeçmeyen bir annenin fedakârlığına karşılık, fedakârlık gibi görünen bencillik ile çocuğunun elinden alınışını. Önemli değil, çünkü bencilliği ile harekete geçip, fedakârlığı öğrenen bir adam ile, fedakârlığı görüp, bencilliğinden vazgeçemeyen bir adamın öyküsü bu. Önemli değil çünkü kendisinden vazgeçmeden kendisini değiştiremeyeceğini öğrenen bir adam var karşımızda ve en sonunda geleceğinden vazgeçerek en büyük fedakârlık ile, değer verdiği her şeyi kurtaran. Artık önemli değil, çünkü mesele, döngüyü bir kez kırabilmekte.
 

 
Kaynaklar:
IMDB, Wikipedia, Reddit, Youtube